Пишува: доц. д-р Анита Ангелевска

Прашањата за економската независност на жената, нејзиниот напредок во животот и кариерата и уривањето на стереотипите, се клучни моменти околу кои може да се концентрира борбата за родова еднаквост, што мора да се направи не во натпревар, туку во заедничко партнерство помеѓу жените и мажите. Непобитен факт е дека мажите и жените се различни едни од други и меѓу нив постојат природни, биолошки разлики кои не можат да се надминат. Но, разликите кои ги наметнало општеството, стереотипите и општоприфатените родово - дискриминирачки модели, се тие што можат и треба да се намалат, изедначат, надминат. Впрочем овие напори се осведочени уште во почетокот на минатиот век, преку она што досега го зборувавме, а и многу претходно порано, безмалку од почетокот на светот. Сега, на сите нас останува да ги унапредуваме. Внесувањето на родовиот аспект во експликацијата на книжевните текстови дава: нови читања, нови перспективи, нови сознанија, а тоа неминовно резултира со подигнување на свеста. Единствено свесноста за прашањата на родовата еднаквост и еднаквите можности на жените и мажите го прави одржлив и подобар светот. Еднаквите права на жените и мажите се клучни за унапредување на мирот, одржливата демократија и економскиот развој.

Мултидисциплинарниот пристап е од суштинско значење за проучувањето на литературата, а многу современи книжевни теоретски концепти вклучуваат анализа на повеќе аспекти и алатки од различни научни области (психологија, лингвистика, па дури и математика). Сите теории за појавата на женското писмо, феминизмот и гинокритиката се директно поврзани со петтата цел за одржлив развој на ОН за родова еднаквост - постигнување родова еднаквост и еманципација на жените и девојките. Разгледувањето на женскиот лик во книжевните текстови, според веќе познатите и разработени теории за примена не е само предизвик, туку и можност за подобро и поинакво толкување на текстот, што преку ваквата анализа ја олеснува комуникацијата со реципиентот. Исто така, им дава ново значење на литературните текстови, на ликовите во нив и ги проширува мистериозните приказни на ниво на едукативна, поучна содржина. Феминизмот во модерното и постмодерното открива нов простор за градење нови гледишта и судови за ликовите. Во „Дијалектиката на просветителството“ Макс Хоркхајмер и Теодор Адорно (Хоркхајмер, Адорно: 2002) наведуваат дека жените се поистоветуваат со природата, а мажите со културата. Макс Хоркхајмер и Теодор Адорно прикажуваат шема во која жената се толкува како природа - објект, а мажот како култура - предмет и потврда на перцепцијата што модерните мажи ја имаат за жената. Како што споменав погоре, Хоркхајмер и Адорно и родовите студии од дваесеттиот век најдоа модерна култура во родовиот бинаризам. Дубравка Ораиќ - Толиќ ги наведува клучните родови опозиции. Токму анализата на ликовите (Мара во „Свадбата на Мара“ на Владимир Костов и Велика од „Пиреј“ - ПМА) според клучните родови спротивставености, потврдуваат дека во македонската литература, барем во посочените примери, не постои сомнеж за мизогинија, туку напротив, обожавање на женската моќ. Оттука, зарем тоа не е најголемиот придонес за подигање на свеста за родовата еднаквост и поинаквата перцепција за жените?

1. Вовед

Поимот женско писмо има двојно толкување од феминистичката книжевна теорија:

1. секое литературно дело напишано од жена = женско писмо
2. женски центрирана литература = женско писмо или сите дела напишани од жени и за именување на творештвото кое се занимава со специфичната родова позиција на жената во културата.

Кога ја користиме синтагмата женско писмо, некои од аналитичарите предупредуваат на внимателност, затоа што тоа никако не може да им се припише само на жените, туку и на машките автори кои создаваат одлични женски писма.

1. Силно женскоцентрично писмо

„Пиреј“ е силно женскоцентричен (female-centric) роман. Тој започнува со еден „наративен предтакт“, со „фолија“ (Андоновски.В, 2013:362), која всушност ја претставува и самата суштина на нарацијата. Значи имаме наративна рамка во која се сместува секундарната нарација која се покажува поважна од примарната. Кратко за фабулата: на погребот на Велика доаѓа единственото шесто преживеано дете на Велика, Роден Мегленоски, кој што сака од Дуко Вендија, сведокот на животот на натамошните двајца наратори Велика и Јон, да ја слушне нивната историја. Роден се раѓа, кога Јон умира. Роден животот го поминува во туѓина и наполно е разбирливо неговото љубопитство. Од понудата на вербалниот материјал, видливо е дека Велика  го демантира евидентираното мислење за женската неадекватност според машките параметри и психоаналитичката перспектива на женскиот идентитет како инфериорна во однос на машката. Напротив, Велика ја определува женски творечки идентитет и борба. Борбата на Велика целосно ги надминува мерилата на лажната универзалност, скроени, профилирани според патријахалното поимање на влијанието и моќта, што кај Велика добива и силна изразена нота на адаптибилност. Велика е алтеритет на женското видување на светот, во кој што и во невозможни услови, до крај и со сите сили се обидува и успева да го спаси ЖИВОТОТ - да го обезбеди траењето. ПМА, црпејќи ја својата мотивска инспирација од фолклорот, универзалните пораки во Пиреј ги гради на цврстата поставеност на традиционалната заедница, притоа вклучувајќи ги сите аспекти на женското писмо. Големите автори, тоа го прават исклучиво потпирајќи се на сопствениот талент, чувство и умеење, при тоа поставувајќи ги на прво место универзалните правила и мистичко -  религиозното поимање на цикличниот тек на животот - неговото обновување (трите фази: раѓање-зрелост-смрт). За ликот на Мара зборувавме во една друга прилика (главниот лик во романот на Владимир Костов, Свадбата на Мара). Овој пат во нашиот фокус на гинокритиката е Велика во Пиреј на ПМА. Пиреј е единствениот роман во македонската книжевност кој што Првата светска војна ја обработува од аспект на македонското прашање и на македонски терен (Вангелов, 1983:98). Првата светска војна историски игра исклучително значајна улога во женската еманципација. Прозаично претставено мажите биле на фронтот, војувале, многу од нив и не се вратиле, па така главно жените биле присилени да извршуваат „машки“ работи. Тоа ни го потврдува фактот, дека жените можат да извршуваат исти работи како мажите, дека не се преслаби за тешки физички работи, а ниту недоволно паметни за интелектуален труд. Сеопшта е оценката дека тоа претставувало еден голем поттик за жените и нивната борба за еднаквост - еднакви можности. Во тоа време во Европа, започнуваат се посилно да се чуствуваат движењата за унапредување на женските права, а првата меѓународна женска антивоена конференција ја организирала Клара Цеткин во Берлин уште во 1915 година. Пиреј - текстот на ПМА е особено податлив за анализа на женското писмо, затоа што романот е изграден преку посредните и наизменични кажувањата на Велика и Јон, односно преку призмата на раскажувачот Дуко Вендија, но со доволно јасно нагласен машко - женски принцип. Велика е алтеритет на женското видување на светот, кој што и во невозможни услови, слободно можеме да ги именуваме како катаклизма - останува на позицијата на одбраната на женскиот творечки идентитет, во одбраната на животот - чија носителка Е, во одбрана на бидувањето, во одбрана на колективот односно неговиот идентитет и обезбеденото траење. 

4.Феминизмот во модерната и постмодерната - ликот на Велика во овој контекст

Во „Дијалектика на просветителството“ Max Horkheimer и Theodor Adorno (Horkheimer  Adorno: 2002) наведуваат дека жените се изедначени со природата, а мажите со културата. Max Horkheimer и Theodor Adorno прикажуваат шема во која што жената е интерпретирана како природа - објект, а мажот како култура - субјект и потврда на перцепцијата која што модерните мажи ја содаваат за жената. Мажите се претставени како култура, дух, општо, логос, нужност, трансцеденција, означени и смисла, а жените како природа, тело, поединечно, чуствителност, иманенција, означувач и предмет. Како што споменавме, Horkheimer и Adorno и родовите студии на дваесеттиот век модерната култура ја темелат на родовиот бинаризам. Дубравка Ораиќ - Толиќ ги наведува клучните родови опозиции. Ќе се обидеме да го опсервираме ликот на Велика компаративно со ликот на Јон, сместувајќи ги во оваа табела:

1. ПМА - деконструктор на патријахалните практики и стереотипите

Феминистичката теоретичарка Toril Moi (2007:9) смета дека примарната цел на феминистичката критика е политички - разоткривање, а не овековечување на патријахалните пракси,  оттаму јасно се гледа дека ПМА во Пиреј, користејќи критички, антитетички и метод на иронија, ги разоткрива патријахалните догми, што јасно е видливо во градењето на ликот на Велика. ПМА ги именува догмите и предрасудите, сите селски заблуди, безнадежноста, моралната криза и општата хипокризија. Можеме, да заклучиме, дека ПМА, дава силен придонес во деконструирањето на патријахалните практики и стереотипите за машко - женските улоги. Од погоре претставената анализа во табелата се гледа дека во ликот на Велика се инвестирани значително повеќе „машки својства“ во споредба со ликот на Јон, кој е олицетворение на трагичната епска машкост.