Имплементацијата на прописите за фундаменталните права, слаба страна на реформите

Ноември 01, 2024

Проверка на факти: реформи кон ЕУ

Јуни 08, 2022

Она што може да се извлече како основен заклучок во однос на стратегиите и законите, дефинитивно, за сите области, не само за фундаменталните права, е дека имплементацијата на прописите и документите се одвива со различна динамика. Некаде подобро, некаде полошо или послабо, а некаде, како на пример на заштита на правата на ранливите и маргинилизираните групи, дури и кога ќе се стигне до висок степен на напредок, работите се враќаат назад, се посочува во најновиот Извештај на „Метаморфозис“ под наслов „Основни права – Рамка има, имплементацијата варира, секаде се потребни повеќе пари“

Таков пример беше со правата на заштита на трансродовите лица, кога наместо да се усвојат повисоки права на заштита преку измените на Законот за матична евиденција, предлог-измените беа вратени назад на доработка во Влада и не се знае кога документот повторно ќе биде испратен во Собранието.

Според експертите во фокус-групата, добар или одреден степен на имплементација може да се припише кај примената на Законот за спречување на дискриминација, кај превенцијата и примената на мерки за заштита на жената од насилство, кај почитување на правата на децата, особено на децата што се згрижени од државата, бидејќи процесот на деинституцинализација веќе е при крај, а таму каде што сѐ уште постојат државни институции работите стојат лошо, потоа со првата на децата со попреченост, во смисла дека од лани прв пат се овозможува користењето образовен асистент на сметка на државата и во некои други области. Може да се каже дека, покрај веќе споменатите права на трансродовите лица, работите многу бавно се менуваат во областите околу правата на лицата со посебни потреби во одредени категории, правата на лицата во затворените институции, говорот на омраза, каде што состојбите се дури и полоши, и друго.

За тоа каде се најголемите проблеми, најсликовито може да се види и од оценката на Хелсиншкиот комитет за човекови права, од каде што во декември 2021 по повод Светскиот ден за правата на човекот излегоа со оценка во која, меѓу другото, се вели:

Во нашиот контекст, структурната дискриминација и понатаму е највидлива во односот кон Ромите, лицата со попреченост, сексуалните и родовите малцинства, жените, лицата во затворени институции.

Впрочем, основните проблеми во имплементацијата на фундаменталните права се релативно прецизно набележани и во последниот Извештај за РСМ на ЕК, каде што меѓу приоритетите на државата за 2022 година се потенцираат и:

Правата на лицата во притвор/затвор; промовирање, заштита и гарантирање на правата на лицата од ранливи или маргинализирани категории“, како и „дополнително да го подобри квалитетот на услугите во заедницата за идентификување на децата во ризик и да обезбеди соодветна поддршка за ранливите категории деца, особено децата жртви на насилство, децата Роми и децата со попреченост.

Дека не се доволни само законите, говори и податокот со примената на Законот за неевидентирани лица во матична книга на родени, донесен уште во февруари 2020 г. Според вкрстени сознанија од Народниот правобранител (НП) и од медиумски истражувања, овој закон не се имплементира во пракса како што треба во однос на крајната цел. Има различни податоци за тоа колку лица се регистрирани како лица без документи. Покрај тоа што НП утврдил дека 60 отсто од тие лица се деца и дека надлежните немаат точна евиденција колку деца се пријавени за новородени по истекувањето на рокот, едно друго новинарско истражување откри дека и од тие што се пријавиле, над 300, и кои добиле привремен матичен број и документ дека се впишани во Привремената книга за матична евиденција, со тој документ не можат да остварат ниту едно право, од отворање сметки во банки до апликација за привремена парична помош по основа на социјално загрозени лица или до здравствени и образовни услуги, бидејќи институциите не им ги признаваат тие документи. Во новинарското истражување на „360 степени“ се покажа дека институциите не соработуваат за да го решат проблемот, кој лежи и во непрецизниот закон и во однос на тоа кои документи се потребни за да се реши проблемот со лицата-фантоми за и тие да бидат видливи за системот.

Ова истражување покажа дека проблем може да биде и квалитетот на законското решение, бидејќи непобитно се утврди дека законот не е докрај прецизен. Сличен таков пример пронајде и Канцеларијата на НП, бидејќи во последниот годишен извештај за својата работа истакнуваат за проблеми што произегуваат од последниот Закон за социјална заштита од 2019 година што довеле до намалување на бројот на приматели на парична помош од државата токму поради неспроведливи законски решенија.

Проблем за ефикасна имплементација на дел од законите што се однесуваат на фундаменталните права се и финансиите. На пример, ако се погледне Извештајот „Северна Македонија до експертите на Советот на Европа за спречување и борба против насилството врз жените и домашното насилство“, може да се констатира дека вкупно на годишно ниво за таа намена се обезбедуваат не повеќе од 200.000 евра – за поддршка на центрите за социјална заштита, за шелтер-центрите и СОС-телефонските линии, за граѓанските организации што се бават со оваа проблематика, за здравствена заштита на жртвите, а во споменатата сума спаѓа и најголемата ставка од 5 милиони денари или 80-ина илјади евра на годишно ниво за бесплатна правна помош, од која, на пример, за 2020 година биле искористени само околу 25 илјади евра.

Проблемот со недоволната финансираност може да се сретне и при инклузијата на Ромите, и кај институциите Народен правобранител (НП) и Комисија за спречување и заштита од дискриминација (КСЗД), иако оваа година парите за поддршката се зголемени и кај двете институции. Првичните средства со Буџетот од 2022 г., со Ребалансот на буџетот доставен до Собранието на крајот од мај 2022 г., иако не драстично, сепак се зголемени, но под силен притисок, особено на КСЗД…

Заклучокот би бил дека и таму каде што има стратегии и закони, имплементацијата зависи од менаџерските способности за посебните секторски области што се покриваат (деца, Роми, антидискриминација), но и од финансирањето на сето тоа. Развојот на основните права си има и цена – сметаат сите експерти со кои разговаравме, и тоа мора да се калкулира од секоја извршна власт во буџетите на државата. Последните буџетски политики за 2022 г. покажуваат дека извршната власт има сенс за овие финансиски потреби, па иако не може да се каже дека „се расфрла“ со пари, односно дека е „издашна“, сепак, по малку ги зголемува финансиските средства во повеќе секторски политики што го покриваат комплексот основни или фундаментални права.