Пишува м-р Даниела Петровска - посветено на новинарите Тоде Петревски и Менде Младеновски 

1. Тишината како активна форма на јазик

Молчењето во својот суштински облик не претставува едноставно отсуство на говор, туку сложена и контрадикторна појава која се распнува помеѓу свесното и несвесното, помеѓу артикулираното и премолченото. Во филозофијата и теоријата на комуникацијата, молчењето сè почесто се разбира како активен чин – значенски натоварена тишина што не го негира говорот, туку го преиспитува и го надополнува. „Тишината не е недостаток на јазик, туку јазик на недостатокот“ – вели филозофот Мишел Фуко, потсетувајќи нè дека токму таму каде што зборовите запираат, почнува да зборува самата структура на моќта и субјективноста.

2. Аскетската тишина и филозофската воздржаност

Историски гледано, од стоичката самодисциплина до христијанското аскетство, молчењето било третиранo како доблест, како простор на внатрешна концентрација и духовно ослободување. Во тој контекст, тишината претставувала медиум за самоспознание, каде што „јазикот се повлекува за мислата да може да се искаже себеси преку немото“ (Витгенштајн, Tractatus Logico-Philosophicus).

      3. Тишината како отпор и јавен чин

          Во современите дискурси, молчењето се анализира како механизам на отпор и субверзија – одбивање да се учествува во хегемонијалниот говорен простор што го одредува и ограничува субјектот.

Во модерните општества каде што говорот станува примарен израз на идентитет, а јавната сфера сè повеќе  продира во  приватниот простор и го преобликува, молчењето добива нови семиотички и политички димензии. Тишината може да се појави како стратегија на одбрана, како критика, па дури и како чин на јавен протест. Жан-Лик Нанси забележува дека „тишината не го негира значењето, таа го проширува – го отвора говорот кон она што не може да се изговори, но мора да биде чуено“ (À l’écoute, 2002).

Личноста која молчи во еден општествен контекст обременет со говорна хиперпродукција и информативна пренаситеност,  секогаш не се повлекува. Таа, напротив, може да изразува еден повисок облик на говор – молчаливо одбивање да учествува во говор што го губи своето значење, во дискурс што станал саморефлексивен и самозаморен. Молчењето не станува бегство, туку отпор – жесток и прецизен, токму поради тоа што го одбива она што се очекува: говорот како потврда на припадност.

     4. Сократовото молчење – говорот на неподвижната вистина

Кај Сократ, молчењето е гносеолошки и етички чин. Тоа не е празнина, туку отпор — отпор кон насилното именување на она што суштински излегува надвор од досегот на јазикот. Вистинското знаење, за него, не се изразува, туку се наслутува; не се артикулира, туку се трпи. Молчењето е акт на дисциплина: одбивање да се симплифицира комплексното. Тоа е простор на грижа каде што говорот се одмерува според вредноста на она што се премолчува. Така, тишината станува највисок регистар на дијалогот — негација на привидното знаење и потврда на отвореноста кон вистината. Сократ не го користи молчењето како бегство, туку како метод: апофатичка филозофија во зародиш —  суштината не се кажува, туку се почитува. Тишината не станува крај на говорот, туку негов услов.

     5. Агората, дијалогот и јавното молчење

Во античка Грција, агората и театарот  се институции на јавната мисла. На агора излегуваат граѓаните — мажите со полноправен статус (πολίτης) — кои имаат право и должност да зборуваат. Појавувањето на агора значи експонирање на политичко суштество пред јавноста, како ζῷον λόγον ἔχον (битие што има говор и разум), според Аристотел. Но зборувањето таму не е произволен чин: логосот (зборот) мора да се преобрази во диалогос, во размена, во меѓусебно слушање. Само така зборот добивал јавна сила. Дијалогот бил основа на демократијата, а не монологот.

     6. Хиперпродукцијата на говор и молчаливата револуција

Во ера на хиперпродукција на говор, каде секој простор е исполнет со гласови што сакаат да бидат слушнати, молчењето станува еден од најрадикалните облици на отпор. Тоа не е повлекување, туку избрана дистанца — чин на прекин со диктатот на комуникациската хиперприсутност.

Филозофски гледано, молчењето е гест на негување на субјективноста. Таму каде што јазикот станува инструмент на контролирана видливост, молчењето го штити просторот на неизговореното — не како бегство, туку како зачувување,  тишината не е празнина, туку присуство од друг ред: еден вид негативна афирмација во која субјектот одбива да биде вметнат во функцијата на говорител без смисла.

     7. Апофатички говор – кога премолченото зборува најгласно

Оние што одбираат да молчат не исчезнуваат од јавноста — тие ја ремодулираат. Молчењето станува критика со други средства, еден вид „апофатички говор“ каде што она што е премолчено не претставува ништо, туку можеби е највистинското нешто. Тоа е повик за повторно воспоставување на граници меѓу приватното и јавното, меѓу она што може да се каже и она што мора да се зачува. Во свет во кој зборот лесно може да девалвира, молчењето станува валута на смислата.

     8. Молчаливиот субјект како политички актант

Во современата епоха на комуникациски хипернатрупувања и наративни пренаситености, молчењето сè повеќе се покажува како парадоксален, но валиден облик на политичко дејствување. Тоа не е само естетски гест или духовна дисциплина, туку и политичка стратегија — радикален чин на внатрешен егзил: „чекор назад за да се набљудува фронтот на моќта од точката на неподложност“ (Бенјамин).

Кога субјектот одбива да учествува во формалните обреди на демократијата — гласање, јавни изјави, медиумски перформанси — тој не го напушта политичкото поле, туку го преосмислува. Тоа што изгледа како апатија, често е свесно одбивање да се легитимира симулакрумот на учество. Жак Рансиер тврди дека: „Политиката започнува кога оние што немаат дел, почнуваат да зборуваат како да го имаат“. Денес — кога сите зборуваат, можеби токму молчењето станува вистински политички гест. Ова молчење не е тивка капитулација, туку форма на негативна етика — одбивање да се зборува во систем што го девалвира значењето. Според Агамбен, „можноста за говор претпоставува подлабока можност за тишина“, при што тишината не е немост, туку простор на потенцијалност — на dynamis, а не energeia.

Во еден дигитализиран свет каде што јавноста станува продукциски механизам, а приватноста се конфискува преку доброволно изложување „на тацна“, молчењето станува начин на реконституирање на субјектот. Тоа не е затвореност, туку  res publica interior, одбрана на интегритетот на мислата. Одбивањето да се биде „присутен" е одбивање да се биде потрошен.

Кога јавниот простор станува инфлаторен, кога секој збор е медиумски преработен, а секој глас се губи во мрежната ехокомора, тогаш молчењето не е само симболичен чин, туку е вистински говор.  Бланшо би рекол: „Да молчиш, значи да говориш во друг јазик, јазикот на она што не може да се поседува.“

Затоа, молчењето не е надвор од политичкото — тоа е неговата најрафинирана форма. Тоа е resistance by non-existence — отпор преку повлекување, гест на  автоноција, не заради бегство, туку заради зачувување на условите за вистинско постоење. Во тишината се чува можноста за вистински збор — оној што не одекнува во алгоритам, туку во совест.

     9. Тишината како предел на вистинскиот говор

Зборовите на Лудвиг Витгенштајн — „За она за што не може да се зборува, треба да се молчи“ (Tractatus Logico-Philosophicus, 7) — се меѓу најдлабоките и најинтригантни искази за границите на јазикот и за условите на можноста за значење. Овој исказ не е логичка пресуда, туку онтолошко предупредување: постојат димензии на човечкото искуство кои не се достапни за симболичка артикулација.  Во овој контекст, молчењето не е пасивна немост, туку активен епистемолошки и егзистенцијален став. Тоа е чин на почит кон она што ја надминува структурата на јазикот. Повторно, Морис Бланшо би рекол дека „молчењето не го прекинува говорот, туку го исполнува со она што не може да биде изговорено“.

Така, молчењето станува стратегија на признавање: признавање дека постојат вистини што не се предмет на дискурзивно опфаќање. Тоа е форма на интелектуална воздржаност, но и етичка зрелост — одбивање да се сведат комплексностите на битието на зборови кои ги искривуваат нивните длабочини.

     10. Дијалог во времето на дигитална врева

Во една ера каде што говорот се претвора во шум, каде што секоја празнина се чувствува како недостаток, Витгенштајновиот повик за молчење повторно станува релевантен: не како знак на недостиг, туку како полнота на мислата што знае каде завршува нејзината територија.

Парадоксот на молчењето како механизам на отпор го отвора суштинското прашање на современата егзистенција: дали молчењето, во време кога сите зборуваат и најчесто викаат — претставува откажување од дијалогот или, напротив, е највисоката форма на критичко учество? Дали замолчувањето е чин на повлекување или прецизна форма на говор што не се служи со зборови?

Во една култура на хиперпродукција на говор и постојано „јавување на мрежата” дали преку статуси, мислења, изјави или слогани — молчењето се издвојува како ретко, но сè повредно средство на комуникација. Тоа станува чин на егзистенцијален отпор што Жан Бодријар би го нарекол „тивка саботажа на значењата“, а Ролан Барт би го споредил со „празнината што зборува“.

Традициите на Истокот одамна ја практикуваат моќта на молчењето. Лао Це пишува: „Оној кој зборува, не знае. Оној кој знае, не зборува.“ Во таа традиција, молчењето е знак на длабоко присуство, а не отсуство. Тоа е простор каде значењето не се изговара, туку се чувствува, каде вистината не се изнесува, туку се дознава преку тишината.

Слично, во западната мисла, Тодоров истакнува дека „молчењето не е спротивност на говорот, туку негова друга димензија“. Тоа е форма на присуство која одбива да се претвори во спектакл, начин на зачувување на интегритетот на субјектот во свет каде јавниот простор се претвора во бескраен хор на бесмислени објави.

Во овој контекст, молчењето не е негација на дијалогот, туку негово прочистување. Тоа е активен чин на прекин со говор што не се слуша, начин на зачувување на автономијата на значењето.  Молчењето, во својата највисока форма, не е бегство, туку филозофски гест на повисока говорност. Во време на врева, тишината е најгласната критика. Таа не само што го чува она што не може да се изговори, туку и повикува на обновување на она што одамна престанало да значи.

Во светот каде зборовите ја губат тежината, а јазикот се претвора во економија на врева, молчењето повеќе не е бегство – тоа е чин  политички, егзистенцијален и над сè, филозофски. Тоа не е просто отсуство на звук, туку напор да се врати загубената гравитација на значењето.

     11. Гласната тишина како емпатија со значењето

Херберт Блумер, говорејќи за симболичката интеракција, нè потсетува дека значењето не произлегува само од тоа што се кажува, туку и од контекстот во кој нешто не е кажано. Молчењето, во таа смисла, не е ништожност, туку празнина полна со значење, простор каде свеста одбива да биде проголтана од површинските симболи и наративи на доминантната култура.

          Во постмодерново време на „општествена гласноговорност“ најгласен е оној што има најмногу „лајкови“, а политичкото учество се сведува на симулација на вклученост. Гласната тишина станува еден вид внатрешна емпатија со значењето.

     12. Тишината како последен простор на слободата

Да се молчи, денес, значи да се одбие диктатот на симулирано учество. Да се молчи, значи да се избере време за ослушнување – на себе, на другите, на она што веќе не зборува, но сè уште бара да биде разбрано. Мудриот Исток учи: мудроста не доаѓа од она што го кажуваш, туку од она што не мораш да го кажеш.

Да се радуваме на тишината што не е нема, туку е внатрешен дијалог. Таа му изговара остро НЕ на светот што заборавил како да слуша. Молчењето станува највисоката точка на отпорот, а можеби и последниот преостанат начин да се воспостави дијалог, онаму каде што логосот одамна се изгубил во ехокоморите на сопствениот вишок.

Автор м-р професор Даниела Петровска